Waar voorheen dierenwelzijn vooral werd gedefinieerd als ‘de afwezigheid van pijn en ongemak’ is de omschrijving tegenwoordig veel breder en wordt er ook ingezoomd op de vraag of het dier zich goed voelt. Mentale problemen staan ook meer in de belangstelling. Verschillende wetenschappers en schrijvers hebben de afgelopen jaren proberen te onderzoeken en beschrijven hoe je kan zien of een paard zich goed of slecht voelt. Dat is nog niet zo heel eenvoudig. Er bestaan wel lijstjes van stressgedrag, zoals bijvoorbeeld oogwit tonen, met de staart zwiepen of de oren naar achteren doen, maar die lijstjes zijn nog lang niet allemaal wetenschappelijk hard gemaakt. Toch is er wel veel dat wij als eigenaren kunnen doen om stress bij onze paarden zoveel mogelijk te beperken.

Stereotiep gedrag

Een duidelijk teken dat er iets mis is met het mentale welzijn van een paard is stereotiep gedrag. Daarmee bedoelen we repeterend gedrag, waarmee een paard probeert zichzelf te kalmeren als hij stress heeft. Voorbeelden zijn bijvoorbeeld luchtzuigen en weven. Als een paard dit soort gedrag heeft ontwikkeld heeft hij vaak langdurig stress gehad. Het kan zijn dat de oorzaak van de stress inmiddels weg is, maar dat het paard alsnog het gedrag blijft vertonen, uit gewoonte. Dit maakt het soms lastig om goed te kunnen begrijpen hoe het paard zich voelt. Veel bekend en duidelijk stereotiep gedrag, zoals kribbebijten of luchtzuigen, heeft te maken met ongunstig management: te lang in de box staan zonder vrije beweging, te weinig zicht op andere paarden, te weinig sociaal contact en te weinig ruwvoer. Wat niet iedereen weet is er dat er ook veel subtieler stereotiep gedrag bestaat. Bijvoorbeeld vaak de lippen likken, bepaalde herhalende hoofdbewegingen of andere, meer ingewikkelde gedragsproblemen. Als je paard stereotiep gedrag ontwikkelt, dus opeens dit gedrag laat zien terwijl dat eerder niet zo was, dan is er duidelijk iets mis en moet je proberen de oorzaak te achterhalen!

Apathisch gedrag

Ook apathisch gedrag, waarmee we bedoelen dat een paard heel weinig of niet reageert op prikkels van buiten, is een duidelijk signaal van stress. Bijvoorbeeld in het rijden, als een paard steeds slechter aan de hulpen wordt, dan kan dat een signaal zijn dat er iets misgaat. Misschien heeft het paard pijn door een slecht passend zadel of verkeerde trainingsmethodes. Of het paard voelt zich vooral mentaal slecht doordat hij te weinig sociaal contact heeft of zijn pogingen om met zijn baasje te communiceren over hoe hij zich voelt niet doorkomen. Maar ook in de stal of in de groep kan een paard apathisch gedrag vertonen. Hij reageert dan bijvoorbeeld veel minder sterk dan andere paarden als er een eng voorwerp is of iets geks of opwindends gebeurt. Het is vaak best lastig om apathisch gedrag te herkennen. Behandelaars van paarden horen soms van eigenaren dat het karakter van een paard omslaat na een behandeling. Als het dier opeens pijnvrij is, blijkt hij toch niet zo sloom en ‘bomproof’ als eerder gedacht. Een mentaal gezond paard hoort te reageren op prikkels, al is dat soms subtiel. Nieuwsgierigheid is bijvoorbeeld een belangrijke eigenschap om in de gaten te houden. Wanneer een paard nooit attent is op zijn omgeving, kan dat bijvoorbeeld ook een indicatie zijn dat hij pijn heeft.

Subtiele stress-signalen

Gelukkig zijn de meeste paarden niet apathisch en vertonen ze ook geen stereotiep gedrag. En ze rennen ook niet allemaal ogenblikkelijk weg zodra ze iets eng of verontrustend vinden. Signalen van stress bij paarden zijn vaak vele malen subtieler. Het gevolg is dan ook dat veel mensen deze aanwijzingen missen. Het is goed om als eigenaar wat meer te leren over de lichaamssignalen die paarden allemaal kunnen geven als ze spanning ervaren. Vaak worden de subtiele signalen die paarden geven als er iets in hun omgeving gebeurt, ‘kalmerende signalen’ genoemd. Dat komt omdat een paard een kuddedier is. Als hij zich bedreigt voelt door een ander paard, zal hij proberen te de-escaleren door een kalmerend signaal te geven. Een voorbeeld is bijvoorbeeld het lichaam wat wegdraaien en niet aankijken. Recht op een paard aflopen en hem direct van voren aankijken wordt daarom door een paard vaak als agressief ervaren. Een ander voorbeeld is dat een ander paard tussen de prikkel en het paard dat er zenuwachtig van wordt gaat staan, om het gestreste paard te kalmeren. Je kunt dit ook gebruiken als een paard iets eng vindt in de bak. Je laat iemand voor het enge stukje gaan staan met de rug naar het paard toe. Dan rijd je erlangs. Vervolgens trekt deze persoon trekt zich steeds iets verder terug als het paard erlangs komt en uiteindelijk durft het paard zelf weer langs het voorheen ‘enge hoekje’.

Signalen opvangen

De subtiele stress-signalen die paarden geven zijn gevarieerd en talrijk. Het is dan ook niet te doen om ze in dit artikel allemaal op te noemen. Belangrijk is dat je je realiseert dat een paard de wereld anders ervaart dan een mens. Hij ziet bijvoorbeeld anders en moet zijn hoofd kunnen draaien om dingen achter of naast hem goed te kunnen bekijken. Het kan al bijdragen aan het verminderen van stress als je je paard de gelegenheid geeft om dit te doen en hem niet meteen in ‘de houdgreep’ neemt als hij iets vreemds ziet en daarnaar wil kijken. Ook bijvoorbeeld de reuk van een paard is veel beter dan die van een mens, net als het gehoor. Het is zelfs dat paarden in staat lijken te zijn om emoties van mensen te ruiken. Paarden die in een onderzoek de geur van een bang mens roken, waren alerter en zochten vaker lichamelijk contact met een bekend persoon.

Invloed mens

Voor ons als berijders en eigenaren van paarden is het goed om te weten dat onze mentale toestand ook heel veel invloed heeft op ons paard. Een paard neemt stress, onzekerheid en een verhoogde hartslag namelijk allemaal over van de mens die hem vast heeft of op hem rijdt. Dat is ook de reden dat je paard anders reageert als jij zenuwachtig bent op een wedstrijd of buitenrit. Of dat hij niet meer luistert als je zelf afgeleid bent. Of heel druk doet als je zelf een beetje overprikkeld bent. Bij paarden die een foto te zien kregen van een boos kijkend mens, ging de hartslag omhoog. Daar komt bij dat paarden het onthouden als je boos bent geweest, of angstig. Vertrouwen komt te voet en gaat dus (letterlijk) te paard! Soms is het daarom veel beter om even een paar keer diep door je buik adem te halen voordat je je paard uit zijn stal of paddock haalt. Laat de stress van dag van je afvallen en belast je paard daar niet mee. Of stap af als je training niet verloopt zoals je wilt en je merkt dat je gefrustreerd begint te raken. Begin altijd vanuit rust aan je interactie met je paard. Paarden voelen zich veiliger en luisteren beter wanneer jij rust en zelfvertrouwen uitstraalt.